Update thak

15/recent/ticker-posts

GUITE TANG THU (History of Guite)

GUITE TANG THU 
(History of Guite) 

Thu masa:
1.     Songthu leh anaunu Nemnep kiteng:
2.     Nemnep in mang lamdang man:
3.     Nemnep nausuak:
4.     Naumin phuak:
5.     Ni pan a piang Guite:
6.     Guite leh Thahdo ki unau ahihna:
7.     Cimnuai-ah Guite hong khanna:
8.     Cianlai-ah Songthu:
9.     Nigui:
10.  Gui Gen:
11.  Guimang:
12.  Mangsum:

13.  Guite in Cimnuai a nusiatna:
      1)     Bangkua sung:-
      2)     Biakna:-
      3)     Siksek:-
      4)     Galvai sa vai:-
      5)     Tangko:-
      6)     Upa vaihawm:-
      7)     Siampi pal am:-
14.  To neih kipatna:-
15.  Govum:-
16.  Tonmang:- 

A zom ah:
      1.     Tedim khuasat Guimang
      2.     Vumsum:-
      3.     Mangpum:
      4.     Thanggo’ tangthu:
             1)     A ki thah sawmna:
             2)     A ki thah sawmna:
      5.     Aigia-ah Thanggo:
      6.     Sialthahah Thanggo:
      7.     Lamzang innpi Thanggo:
      8.     Summang:
      9.     Tedim gam piangsak Pumgo:
      10.  Paihte min puakna:

Guite Khangthu 
(History of Guite)

April, 1986 Kaleymyo.


Thu masa:
Nidang lai-in ih pute Tibet gam panin lal khia-in mun tuamtuamah bu sa kawikawi-in na om uh hi. Hun khat ciangin, Kawlgam lu lam panin lutsukin Tuikaang dung zui-in Gunkhawm na tung uh hi. Hih mun tengah innkip lokip taktak na nei mello uh a, leihawm sung, suanghawm sung peuh na bel uh hi. Tua ahih manin Zomite KHUL apiang kici uh hi. Kawlgam sungah hun sawtpi sung a ten khit nungah Shante hong khang uh a, tua ciangin Zomite in mualtung gam ki zuan hi. Taaksat khua panin CIMNUAI khua ki zuan hi.

1.     Songthu leh anaunu Nemnep kiteng:
Tua bangin khuakip hong neih khit uh ciangin, Pu Songthu in, Taaksat panin Cimnuai hausa semin Zomite na makaih hi. Songthu in a zi tawh hun sawt sim a ten khit nungah ta neilo-in om hi. Tua thu hangin a ci man ding lau ahih manin a zi’ kiangah hih bangin thu gen a, “Mi dang zi-in nei leng nang hong simmawh ding uh hi, tua ahih manin hih ka sanggamnu tenpih leng nang’ adingin hong hoih zaw ding hi,” ci-in lungkim sak hi.
Tua banga azi a lungkim sak khit ciangin anau nu Nemnep tawh lo giak khawm uh hi. Songthu in anaunu’ kiangah alungsim teng leh a ci man khak ding adahna thu teng genpihin a unau-un kiteng dingin hong thukim uh hi. Tua a lo giahna mun in Aisan lui gei ahih manin Aisan lo a kicih banah Aisante nupa ci-in ki ciamteh hi.

2.     Nemnep in mang lamdang man:
Nemnep pen a melhoih, a tha kicing simsim khatin ki gen hi. Nemnep zong asawt lo-in nau hong paai a, a nau paai sungin mang lamdangdang aman thei zel hi. Zan khat amang in a huan sunga Hual singpi heng sung nisuak in kap lela hi. Tua ni zang gui pen taang pha mahmah a, sakhitui hup bangin hual heng sung a sun hi. Tua bang mang lamdang amat ciangin lamdangsa-in Songthu’ kiangah a gen hi.

Songthu in tua thu a zak ciangin, “Thu lamdang khat hong ki hilh hi kha ding hi,” ci-in, huankhanga Hual heng sung a va et leh Nitui ai, aktui cia apha suangvom kilkel khat a mu hi. Tua ni tui ai Songthu in aksi a nuh pah hi. Tua ciangin taangbem tungah koiha, “Hih ni tui ai in hong siam ding ahih manin, ih bia ding hi,” ci hi. Tua ni tui ai a kep ni vua kipanin a lamdang mahmahin a masuan uh daupaina a om lam Songthu in thei hi. Tua ahih manin ni tui ai kipatna leh biak kipatna a hi hi, ci-in ki ciamteh hi.

Zan khat Nemnep in mang khat man leuleu a, amang sungah zingsang tunga ni suak panin a taang pha mahmah ni vang in taang bem tunga kikoih ni tui ai a tan leuleu hi. Tawmvei khit ciangin tua ni tui ai naungekin piangin nakpi-in a kap hi. Tua naungek la dingin a thawh leh a khanglo hi. Hih amang lamdang zingsang ciangin Songthu’ kiangah gen leuleu hi. Songthu in, “Ni in hong siam taktak hi ding hi,” ci-in a ngaihsun hi.

Nemnep in zan khatin mang lamdang khat hi bangin a man leuleu hi. Amahmah huan sungah um gui-in apo hi. Tua umgui zam in inn sung teng a khuh hi. Tua um gui tungah umgah hoih mahmah khat gah a, anun kawi sathau biing tawh kibang hi. Tua um gah pen ni vang taang pha mahmah in meikawm panin taanin nakpi a tei tawh sut bangin a sun kham hi. Tua ciangin tua um gah hong kitam kham a, naungek khat pusuak khia-in a kap hi.

Khatvei Nemnep in mang lamdang khat man leuleu a, amang sungah nisut laitakin ihmu-in a ki ngaihsut sungin, zana aksi ekkia tawh kibang pian khat, ataang pha mahmah vantung panin kia-in ama tungah a tu hi. Tua ataangpen in amah a khak ciangin asi ding zahin lau-in a awngkhia hi. Tua a awt in amah phawngin a khanglo hi.

3.     Nemnep nausuak:
Tua bangin mang lamdang tuamtuam a mat a sawtlo-in Nemnep in tapa khat hong nei hi. Nau a suah ciangin Songthu zong nuam mahmah a, “pasiante in cimang lo dinga hong siam hi, khan’sau henla nuvak, pavakin piang hen,” ci-in Thupha pia hi, kici hi.

4.     Naumin phuak:
Hausapa Songthu in tapa a neih ciangin, nuam lua ahih manin naumin phuak dingin a upat pihte a khawm hi. Naumin a phuah ma-un Nemnep in amang lamdang mat teng upate’ mai-ah a banbanin gen hi. Upate in zong lamdang sa-in, “Hih naungek in ni tawh kizopna thu nei hi,” ci-in ngaihsun uh ahih manun nau min dingin ni gui pan apiang hi cih deihna-in “Guite” phuak ni a ci uh hi.

5.     Ni pan a piang Guite:
Hih Nemnep mang sunga thute’ hangin ni in hong siam hi, Tua ahih manin hi bangin ni tawh kizopna ih nei hi, ci-in ngaihsun uh a, nidang lai akipanin Guite in ni pan a piang hi hang, ci-in ki gen hi. Hih thu siksanin Nampi’ ta ni in siam hi cih thu Zomite’ sungah gen belin ki nei hi.

6.     Guite leh Thahdo ki unau ahihna:
Nemnep in tapa Guite a neih khit ciangin a sawt lo-in Songthu in a zipi tawh ta a nei hi. Tua banga a zipi’ sungah tapa khat hong suah khiat ciangin a zi a itna leh azahtakna alahna a hih banah ngeihna man khat ahihna hangin Guite inn luahsak lo-in a zipi’ ta a luahsak hi. Hih a zipi’ tate in Thahdo-te a hi uh hi. Tua ahih manin Thahdote in apiang masa Guite in inn a luah loh hangin ih u hi ci-in zahtakin sa agawh uh ciangin a cingsa (Sacing) pia ngitnget uh a, tu ni dongin ngeina-in a zang uh hi.

7.     Cimnuai-ah Guite hong khanna:
Guite in aneu lai pan a pil vang a teitang khat hi a, a khan gualte tawh a kimawl ciangin a gualzo pen tawntung hi. A khan’ gual sungah buangual a hawm ciangin a zo penpa ahih manin makaipi a sem pah hi. Tua bangin a neu akipan ngal hat pah a hih manin agol ciangin zong sa beng tawntung a, sa minthang tampi apa’ kiang a tun hi. Tua ciangin apa in muang mahmah a, inn sung bangkua vaihawm leh thudot belin a nei hi. “Galman, sakap a mi’ tungah tuanna in Nampi suahna hi,” ci-in ahilh hi. Tua bangin Guite in amuanhuai tangval khat hong hi a, apa in zi a guan pah hi

8.     Cianlai-ah Songthu:
Guite in pasal muanhuai khat a hong pian ciangin Songthu in Cinnuai khua nusia-in lal khia a, Cianlai khua asat hi. Hih thu Boo Siing Khuakhai’ gelhna suangpi mualsuang a kici laibu sungah: “Songthu in Cimnuai khua panin hong lal khia-in Tualphei tui ne-in Cianlai, Saizaang khua-ah teng hi,” ci-in kigelh hi.
Songthu alal khiat khit akipanin Guite in Cimnuai khua-ah Hausa a sem hi. Hawm leh gen siamin khua leh tui uk zia siam ahih manin khua zang bup in ankhing khamin nuam a sa uh hi.

9.     Nigui:
Guite in tapa khat a nei hi. Tua atapa pen ni pan piang ahihna bulphuhin Nigui a phuak hi. Nigui in pianpih sanggam nei kha ahi zongin ki theilo hi. Khangluite in inn luahpa’ min bek na ciamteh uh hi. Tulpite in inn luahpa’ min bek tawh na phuisam uh ahih manun nauzaw tampi’ khang kikan zo nawnlo hi. Nauzawte in tul a khen uh ciangin a tul khenpa’ khang panin na pan leuleu uh ahih manin, khanggui kanna haksa mahmah hi. Guite in tapa Nigui a neih khit ciangin si a Cimnuai khua-ah kivui hi.

10.  Gui Gen: 
Nigui in tapa khat nei a, amin dingin Guigen a phuak hi. Nigui pen Cimnuai mahah si-in kivui hi. Guigen in apa’ hawm leh gam’ teng luahin Cimnuai mahah Hausa semin amang hi.

11.  Guimang: 
Guimang in zong apu leh apa’ hawm leh gen teng mah hawmin amang hi. Tapa a neih ciangin amin Guimang a phuak hi. Guimang akhan ciangin, khuakim khua pamah khua kisat kawikawi zo hi. Songthu in Cimnuai panin alal khiat nungah mi pawl khat zong mundang zuanin a pem uh hi. A hih hangin Cimnuai khua mah khuapi-in nei a, Guimang hawm lehna sungah om ciat uh hi. Tua ahih manin Guimang in:- Khuakim a min siahin dem lo, ka khua cimtui tungah ka vang kammei sang lah sazawnge, na ci hi. Hih la pen khanglui la hi a, a bul leh adawn neilo a kisa a hi hi.

Guimang in tapa Mangsum nei hi. Tua bangin Cimnuai khua-ah nuamsa-in a om khit ciangin hawm leh gen zo-in si a, Cimnuai khua mahah ki vui hi.

12.  Mangsum: 
Mangsum in apa’ sih khit ciangin nu leh pa’ min leh za akipanin neih leh lam teng luahin hawm leh gen siam ahih manin, khua leh tui in muangin kim leh pam in zong a bel uh hi. Pu leh pa’ ngeina leh biaknate puahin hahkat mahmah a, mi khempeuh in itin muang uh hi.

Tua hunin Mangsum in la phuak a:-
a)     Pu von thang aw ii kasualna omlo, sunni sang lahsa zawnge,
b)     Sun ni sang lah sa zawnge melmak tengin sih khum bang hong zuan nah e, na ci hi.

Mangsum in tapa Tuahciang nei-in a si hi. Pu leh pate mah bangin Ciimnuai-ah kivui hi.

13.  Guite in Cimnuai a nusiatna:
Mangsum’ sih ciangin atapa Tuahciang in Cimnuai khua-ah teng hi. Tuahciang’ hun ciangin khua sung, gam sung ki ukna leh sihni nopni a khua sung ki zopnate puahpha-in ngeina kip apiang sak hi.

      1)     Bangkua sung:- 
Sihni nopni a bangkua sungah nasem silbawl dingin dongta kici mi pawlkhat kiseh tuam hi. Tuate in Thallohpi kici sanggam pi, bangkua pipa khat kikoih hi. Tua zomin Thusa hai tawipi, kici tanu pi leh tanu naulai, tanu thumna haihawl, Pu, nuphal, sanggam, zawl, ci-in adawldawlin pan mun sehna nei dimdiam uh hi.
      2)     Biakna:- 
Khua leh tuite a ci adam theih nading ngaihsutsakna-in Siampu, Khongkhai, aisan cih bangin dawisa siampu anamnamin kikoih hi.
      3)     Siksek:- 
Khua mite tu zat hei zat leh Teipi, namsau, galhiamte asek dingin aveng sungah siksek khat ciat akoihsak hi.
      4)     Galvai sa vai:- 
Gal leh sa-ah amakai dingin galhang pasal kimkhat akoih hi. Tua mite in gal vai sa vai-ah makai uh a, galkap maang a omsak uh hi. Galbeng sa bengin a kuan uh ciangin galmai phu dingin a koih uh hi. Upate vaihawmte zomin zahtakna angah mite a hi uh hi.
      5)     Tangko:- 
Upa vaihawmte tawh kopin na sem a, mipite in sep leh bawl ding vaihawmna a om ciangin khua sungah tangko-in a zang uh hi.
      6)     Upa vaihawm:- 
Hausapa’ thu dot leh vaihawmte a hi uh hi. A vengvengah upa koih a, ukna za pia hi.
      7)     Siampi pal am:-
      Mi khat a sih ciangin ki mawk koih theilo a, biakna ngeina cing tawh vui kul hi. Tua     bang ngeina sem dingin langkhen ki tuamkoihin, tua pa bek in misi kivui nading lang khen thei hi. Tua mah bangin khuangtum teilek cih bangin zeksa sem ding mi atuamin kikoih hi. Tuate lo-in si kivui theilo hi.
     a)     Ka khuamual pi aw ci’ng, Cim khua mualpi aw ci’ng, seino ka thah lu aw lelah phual va bangin tuang nahe”, na ci hi.

Tuahciang in Geltui khua-ah nuamsa mahmah a, galman sakap bek hilo-in a khing asa zong kham hi. Tuahciang, Geltui khua-ah tek sih hi, ci-in kiciamteh hi. Tuahciang in ta pasal Lamlei leh Hauzel nei hi.

14.  To neih kipatna:-
Ngeknguk khan kipat ciangin tanglai a apu Lamlei in agalmatte’ sung pan apiang Khupthangte unau teng inn leh lo guan hi. Tua banah bangkua kizopna ngeina khat tawh a paikhia sak hi. Ngeknguk in, “ Tute aw, ih ki-it ih ki ngaihnate amang lo dingin pusa na thoih uh ciangin dawithoih saliang nong puak ding uh hi. Tua bang hi leh na tel na ziak uh a nene ka hi ding hi,” ci-in gen hi. A tute in zong tua mah bangin pusa athoih uh ciangin saliang ziak a puak tawntung uh hi. Tua banga apuak zel uh saliang pen “to” sa na kici a tua akipanin “to” hong piang ahi hi. to kici pen zawhthawh thu tawh apiang pawl khat a om tei hangin, a tam zaw kikep kikhualna pana hong piang a hi zaw hi.

15.  Govum:-
Tonlun asih ciangin a tapa Govum in pu leh pa mah bangin Kalzangah hausa a sem hi. Galsiamin galhang ahih manin khuakim khua pam simin zo kawikawi a azawhna khuate-ah taangseu leh saliang a kai hi. Govum kalzang khua mahah si-in kivui hi. Govum a sih ciangin atate in hi bangin la a phuak hi:-
a)     Puvon thang leh thawm ii zuapa miliam hong sing omlo,
b)     Tungthang vanpi’n mei hong sing hi e,

Tanglai-in Guite mah na mang pen a, tua khit ciangin Thawmte in na zo hi. Tua ahih manin Govum in, “Ka pu ka pa leh Thawmte hong ban, hong dem zo omlo a, ih tungah vanpi bek mah hong demzo om hi,” ci-in a kisaktheihna la a hi hi.

16.  Tonmang:-
Tonmang in apa’ sih khit ciangin pute apate mah bangin Kalzaangah Hasaupi sem a, pu leh pa’ gam’ luahin amang hi. Pu leh pa’ ngeina bangin taangseu, saliang a kai hi. Khawhsa an leh tui khamin om a gal ai-in sa a ai hi. Pu leh pa’ ngeina teng khempeuh a zo hi.

Tonmang in Kalzangah a vaihawm hunin Saizang leh Dimpi khua-ah Tawmbing leh Gualnamte Hausa-in na om uh a, Guite pawl tawh a kinai uh hangin a kiho thei kei uh hi. Atawpna-ah Guite pawl in Pawihang tawh kopin Mangvumte pata na simin na zo uh hi. Dimpi pen Guite’ khut nuai-ah om hi. Mangvum in khua a nusiat ding ciangin la na phuak a:-
a)     Alci tui leh Dimtui vangkhua ngai lo bangin tuang nu sia’nge,
b)     Lai-ah na e ngilhloh ding aw, khuai bang han na’n lawm  sa’nge” a ci hi.

Tonmang in, Guimang, Guiluah, Mangkim, Mangzilte a neih khit ciangin si a Kalzang khua-ah kivui hi.

1.     Tedim khuasat Guimang
Guimang in a neu lai-in, pawl huai-in alawm agual tawh aki pawl thei mahmah hi. A lawm a gual in zong apahtak mi khat a hi hi. Asanggamte tawh a khan kim tak ciangin galbet hat mahmaha galman sa manin minthang hi.

Tua bangin galbeng sa bengin a kuankhiatna lam uhah mun hoih khat tuak uh a, mualdung tawnin a velvel uh hi. Guimang in tua munah khuasat ding a ngaihsun pah hi. Ni khat ni ciangin upa vaihawmte samin munthak, gamthak, zong dingin a vaihawm uh hi. Gam en dingin kuankhia uh a, amun a tun uh ciangin leitang omzia, nisuah nitum ziate hoihin gal pan nadingin mun tanzau a, khua nuam khat suak thei ding hi, ci-in a lungkim ciat uh hi. Tua ciangin tui omna zong uh a, tui nek ding zong kicing hi, ci-in a mu uh hi. Bual lianpi khat tuak uh a, tua bual gei-ah khawlin kamkumna anei uh hi. Tua bangin tu khawm a kamkumna a neih laitakun nitaang sungah tua bualtui huih in mutin a tee dimdim tua bualtui a mu uh hi. Tua bangin bualtui a tee dimdim amuh uh ciangin upa khat in, “Hia tui zaw a tem dimdim mai mah,” a ci hi. Gam kuan teng in hih munah khuasat ding thukim sa-in inn lam hong zuan uh hi.

Innngakte in zulupin vok tuk thum khat gawhin na vai tut uh hi. Zunek annek khit ciangin innngakte in, “Na gam et uh a hoih hia?” ci-in dong pah uh a, gamkuante in, “Khesuih tuak lo liang om kei ung, gulsia tangsia zong tuak kei ung, amun ahih leh amin “TEDIM” ih phuak kei diai,” a ci uh hi. Tua akipanin Tedim ci uh a, Guimang in ami teng tawh Kalzang panin Tedim khua a sat hi. Tua bual gei a mual pen vansangdim ci uh a, tu ni dongin kici lai hi. Guimang in Tedim khua-ah Hausa semin avai hawmna khempeuh ama pai hi. Guimang in tapa Vumsum, Thangpau, a nei hi. Guimang in hawm leh gen zo-in Tedim khua-ah si-in kivui hi.

2.     Vumsum:-
Tedim khuasat Guimang a sih ciangin ata u pen ahi, Vumsum in gam luahin Tedim khua mahah amang hi. Tua hun tawh kituakin Saizangah Gualnamte Phungmang in Hausa a sem hi. Dimpi khua-ah hausa bei ahih manin Vumsum in a uk hi. Saizang hausa Phungmang tawh ki ho thei mahmah uh a, sep leh bawl hawmna genna-ah kuamah a ki nawngkai sak omlo-in nuamtakin a mite tuak uh a uk zo uh h. Phungmang in Saizang khua-ah Hausa-in lian a, a neih alam a khawi a gulh zong ci pha hi. A aklui kum khawi khat lian mahmahin sakhi cia pha kici hi. A khuan ciangin ngaih mahmah a, Saizang inn zathum bang pha hinapi in tua aklui khuanin phawng zo hi.
A khua papi khat in la na phuak a:-
a)     Phungmang na laang lam aw e, Gil bawhal aw maimit siing mawnge,
b)     Gahliang thel bang tho inge, sesum lam tawh deih zongin cianlai lamsam bawhal khuansiam saitui zathum phawng aw e, …a ci hi.

Vumsum’ khan’ sungin Dimpi leh Saizang khua ama huam sungah a koih hi. Vumsum in pu leh pa’ gui zui-in gal leh sa ai-in a om hi. A sanggamte tawh gal beng sa bengin a kuan zelzel hi. Khatvei tua banga a kuan nalam uh panin a naupa Thangpum na gamlek lua ahih manin Manlunte Lang Hlun in Thangpum lim takin thu a dot khit ciangin hi bangin thu a zasak hi, “Thangpum ka hing mat hi, a nei na om uh leh hongkan un,” a ci hi. Tua thu Vumsum in a zak ciangin asanggam dang teng tawh Lang Hlun’ kiangah vapai uh a, a ngetzah dangka pia-in a tankhia hi. Lang Hlun in dangka khaikhat (Pawta nih) ngen hi, ci-in ki gen hi. Vumsumte unau teng Langhlun’ kiang pan a din khiat ciangin Langhlun in mangpha khakin, “Simta Zota ka thah loh ka mat loh om sih, Guite Thangpum kong mat in, ka cimawh hong hu dildel mah ei,” a cih leh Thangpum zong ki hei-in, na cimawh na dong hong hu mah ing, na zi’ su ka luk tawh kituak lah kei,,” ci-in dawng kik hi. Tua ciangin Langhlun zong hehin thakhatin delh pah a, a sangkil a tun laitakin akawl zal (Thungkuah) gui panin manin inn sung lamah Thangpum a kai kik hi.

Tua ciangin buaikik uh a, Langhlun in, “Hawmsa, gensa teng hawm loh gen loh suak hen: Thangpum nong tat kik kei uh leh ka hing khawi kei ding hi,” ci-in a nuai ateng a ngen hi.
1)     Takok asau lam 9,
2)     Sakhi kaang khat,
3)     Dopi kha a po patung khat
4)     Aliam abai omlo miksi huanghua theikuang dim (theikuang cih pen gua pum kibawl um tang a kizang a hi hi.)

Thangpum nusia-in Vumsumte in asanggam dang teng tawh inn lam zuan uh a, a inn a tung uh ciangin a thu ala teng a nu’ kiangah ako uh hi. A nu zong dah mahmah a, “Tate aw, tua bang ahih leh Dopi kha a po patung leh huanghua thei kuang dim pen ke’n hong zong ning in, no.sakhi kaang leh Takok lam 9 va zong un,” ci hi. Vumsumte unau teng zong gam kuan pah uh a, gammang tulak a va zon uh leh singsang dawnah takok teh dawk agal muh petmah uh hi.

Tua takok omna lam zuan pah dildel uh a, a kiang a tun uh ciangin alim et uh leh, hualsing heng sung zui-in a po a hi hi. A bul panin sattanin dok pah uh a, lam ateh uh leh lam 9 pha takpi hi. A kisam lai sakhi kaang beng dingin a zan tam uh hi. Tua ciangin a gamvakna khatah sihkhuk khat a tuak uh hi. Tua sihkhuk pang pah uh a, sihkhuk zuanin sa namcin hong pai-in akap ngam kei uh hi. A hi zongin adeih pen uh ahi sakhi kaang hong suak thei mahmah lo hi. Cih nading theilo a lungkham a a om laitakin a ni 9 ni petpet ciangin zingsang phalvak tungin sakhi kaang khat hong suak takpi hi. Vumsum in zong a lungsim sungah, “Ka siam ka sa in hih sakhi kaang na khin in,” ci-in kap a aman takpi uh hi. Nuam lua uh ahih manin lawhcing takin a unau-un inn lam a ciah pah vingveng uh hi. Amaute’ gam kuan kalin anu in zong ahuan sung a om tungtun khat tui a buahbuah leh, dopi kha hinapi-in patung hong po mawk hi. Zuha sa-in theikuang sungah guanga, (tangnuai) singnuai khatah koihin huanghua in zu gimnam a zak ciangin bawk a, asung dimin a lut hi. Tua ciangin theikuang hubitin ala hi.

Sakhi kaang pen a hih leh ahing lai-in ki tun theilo ahi manin, avun hawkin keusak uh a, asa teng aphei aliangin tuisa-ah butin amat zawh uh a ni thum ni ciangin avan dang teng tawh Langhlun’ kiang a tun takpi uh hi. Langhlun in zong ngah zolo ding a a up hinapi tua banga Vumsumte unau in anget teng kimtakin inn hong tunpih theih ciangin lamdang sa mahmah a, “Na sanggampa uh na tatkhiat nadingun na siam na sa un hong huh mah e,” ci-in Thangpum khahkhia pah a, Vumsumte zong nuamtakin Thangpum tawh inn lamah a ciah uh hi.

Vumsum in hawm leh gen siama a u leh anau huai-in khua leh tui in zong itin vang a nei hi. A hi zongin anau tum pen Thangpau in a u Vumsum haza sim giugiau den hi. Khatvei Vumsum a u anau teng tawh phungzu ne-in ni khat tawntung a tu khawm uh hi. Vumsum in zu kham lua ahih manin, a u anau teng a ciah khit ciangin lupna zuanin a ihmu pah hi.
Tua banga Vumsum in a zukham luat lam anaupa Thangpau in a theih ciangin heipi khat tawh kuansimin khuaphawk lo a naksia daldal a om Vumsum’ lutang to sukin si taktak ding hi, ci-in a nusia hi. Inn sung a omte in, “Gal om hi,” ci-in kiko uh a, adelh uh hangin kuamah a mu kei uh hi. Vumsum ahih leh alawmnu kawi bikbekin alawmnu in a lu tungah atau nga-in a ihmu a hi hi. Tua hun lai a a nei zaw deuhte in azat ngei bangin azi in tau kualpi bulh ahih manin tua tau kualpi Thangpau in to kha a Vumsum silo-in liam bek hi. Thangpau in a upa silo-in liam bek a hih lam a theih ciangin kisuangin lau ahih manin Lushei gam lam zuanin sak lamah a tai suak hi.

Vumsum in asanggampa ummawh lo ahih manin, “Pawite in galguk a hong suam hi ding hi,” ci-in ummawh hi. A zingsang ciangin Vumsum in, “ Ka si ding hiam ka hing ding hiam ka tel nadingin mual hong ensak dih un,” a ci hi. Atate in Vumsum innka-ah tuah phei uh a, “Tute aw, mualmong mu theilai ka hih manin ka si kei ding hi, hoihtakin hong kem u,” a ci hi. Tua hunin beh leh phung dang tuamtuam tawh kitung khawma Phaipite twh zong ki teng khawm hi. Tua bang a Vumsum kep leh khual a hong om ciangin Phaipite in, “Ko mau ka pu uh ka kem ding uh hi,” ci-in inn nung inn mai-ah lum leh tei tawh a cing tawntung uh hi. Tua banga Phaipite in a kep laitakin khat in ta nei a, Tua pa in ka ta’ min Vumsum ka pia ding hi, ci-inVumsum in, “Tute aw tua bang a kei hong pia ding na hih uh leh, sun leh zanin nomau mah in hong cing den, hong uum den na hih manun “Sum uum” deih ing,” ci-in Sum uum a phuak hi. Tua Sum uum’ suan leh khakte kuate hi ding hiam cih ki thei kik zo nawnlo hi. Vumsum in amah asuam pawi gal hilo-in asanggampa ahih lam akhua nungah athei hi. Vumsum cina-in si a Tedim khua-ah kivui hi

3.     Mangpum:
Vumsum asih khit ciangin a tapa Mangpum in a pu apa’ gam luahin Tedim khua-ah a mang hi. A pu a pa mah bangin galman sakapin a than loh hangin midangte in zong zogawpin ki gen lo hi.

Apa’ khan sungin Saizang hausapa Phungmang tawh ki ho thei mahmah hinapi in, Mangsum’ khan ciangin ki ho thei nawnlo uh hi. A sawt ciangin kido uh a, Mangpum in a zo hi. Phungmang in zong nuamsa nawnlo ahih manin Saizang pan lal khia-in hi bangin la a phuak hi.:-
a)     Saitui ka vang khua aw e, tam diudeu,
b)     Luah loh a gam bang amang khong ding aw e, a ci hi.
Phungmang in Saizang a nutsiat ciangin Thawmte Mangsum in Hausa a sem hi. Mangpum in tapa Vummang nei a, adang a om zongin ki theilo hi. Tedim khua-ah cina-in si hi.

4.     Thanggo’ tangthu:
Guilun’ tate Lammang leh Thanggo a hi uh hi. Guilun in sihsan baih ahih manin tagah hi uh a, a nu in Tedim panin lal khiatpihin Bumzang a nua lam Manlunte a belhpih hi.
1)     A ki thah sawmna:
Bumzaangah a om lai-in a lawm agualte’sangin tei zaw, hatzaw, den a hih manin Hausa upate in, “ Hih naupang hong khangto leh mai lamah lelh penin hong om kha ding hi,” ci-in a kikum thei zel uh hi. Tua ciangin Lammangte unau sam uh a, “Tu ni-in ken lamah zapeng la ni,” ci-in a zol uh hi. Lammang leh Thanggo in zong a zui pah uh hi. Tuahpi ken a tun uh ciangin Lammang ken kilah a din laitakin sawn khia uh a, Lammang ken kia-in a si hi. Thanggo in tua banga a upa kenah a sawn khiat uh a muh ciangin, tai pah vingvenga, a delh uh hangin a pha zo kei uh hi.
2)     A ki thah sawmna:
Thanggo in tua bangin a lauhuai sungah a om hangin, belh ding dang neilo a hih manin, a nu tawh Bumzang khua mahah a om suak uh hi. A gol ciangin Manlunte’ sung mah panin nungak khat a zi dingin a nu in a pi sak hi. Tawl khat sung a ten khop khit ciangin kilem lo-in a ki khen kik uh hi. A sawt lam ciangin a pu Manlunte in vaihawm uh a bangbang a hi zongin, Thanggote nupa gawm kik ni in, ni khat ni ciangin Zo ngeina bangin tong sak ni,” a ci uh hi.

A vaihawm mah bangun Thanggote nupa kiteng sak uh a, a sawt lo-in a tong sak uh hi. A kipat nitakin tual meikhu-in lam hong pan uh hi. Pawl khatte in lamlam uh a nopsak tuak mahmah uh hi. Thanggo zong bangmah ngaihsun lo bangin kibawl khem a, ahih hangin mite’ omzia leh a mit hek uh a en cik gige hi. Kim khatte lamlam napi upa kim khat sumtawngah ki huau simin hawm leh gen nei bang kek khat a a om mu hi.

Mite’ mit hek zia a hoih loh lam a muh ciangin, Thanggo zong kidawm pahin mite’ lakah kihelin a lam nuam nawn kei hi. A pute in Thanggo thupi bawlin puandum silh sak uh a, akgia totsakin innka dawnah zu atep sak hi. Tua bang hun sungin Thanggo in, “Hih mite in nidang hun lai a mah bangin hong sawm nuam uh hi,” ci-in phawk a, taikhiat sim ding bek a ngaihsun hi. Thanggo pen a kigingsa a om den a hih mah bangin, innka dawnah zutep dingin a kisawl peuh ciangin inn sunga nuai suk dak la simin a puan nuai-ah zu a tep kawmin asel sim hi. A zu tep kawmin innka nuai-ah a nuai suk dak khia sim hi. Tua khit ciangin a akgia leh a puandum zubel silhsakin mite’ muh loh kalin innka nuai-ah tuak sukin a tai khia vingveng hi.

Thanggo om nawnlo a hih lam a theih uh ciangin dah mahmah uh a, a hih hangin a cih nading dang a thei tuan kei uh hi. Tua ahih manin Thanggo a thah sawmna uh a tangtun zolo a suak uh hi.

5.     Aigia-ah Thanggo:
Bumzang khua panin Thanggo a tai khiat ciangin Aigia khua a tung hi. Tua khua-ah lungmuang zolo-in, Ngaihte beh mi khat cialin gungal-ah a kha sak hi. Lam apai laitakun a khapa in, “Nang lah Nampi’ ta hi ngel lecin kilawm vecin, nidang teh lelh penin piang kha lecin tu laitak ong that nuamte’ adingin baih ngel si cia maw,” a cih leh Thanggo in, “Lawm aw, Nampi’ ta meei nuai-ah ki tawh hi, thudang ngaihsun kei in mi nungta a ka pian leh kong mangngilh kei ding hi. Mi’ tunga thupha bawlte tama ngeilo, khanglui te’n na ci hi. Tu ni a kei’ tunga na thupha bawl pen tu ni-in na sang pah kei zongin na tu na ta in phattuamna khat peuh ngah teitei ding hi, ci-in a gen hi. Ngaihte pa in zong pai pihpih a, gun a tun ciangin gungal akaipih hi. Gungal a tun ciangin Thanggo in, “lawm aw, kong guaih nading lah ka tungah bangmah pua kei ing in, cimtaang gel hawm sung a hakpi khat ka koih pen na la in,” ci-in a vaikhak hi.

6.     Sialthahah Thanggo:
Paipai-in Sialthah khua a tung leuleu hi, ni khat Thanggo’ nu luikhukah puansawp a a om laitakin sabeng tangval pawl khatin a tei uh tawh a nik hawkkhiatsakin sing tungah a khaisak uh hi, Thanggo’ nu in, “Lawmte aw, ka nik hong pia kik hoh un,” ci-in ngen a, tangvalte in, “Na su nong lah kei leh hong pia kik kei nung,” a ci uh hi, Thanggo’ nu in zong munuam tateu na hih vua leh en un, Lammang leh Thanggo’ ka hin khiatna hi,” ci-in a su phen a, a khua nung ciangin tua tangval teng si-in a silo sun teng zong alu uh kolh gai hi, ci-in ki gen hi.

Thanggo pen tua khua mite in simmawh bawlin, ni khat a zawlpa in zulup a, zu ne a nuamsa a a om laitakin Hausapa in Khipi vui nih la khia-in, “Zawl aw, hih ka pu’ lam, hih ka pa’ lam,” ci-in alak hi. Tua ciangin inn sungah va pai-in dakbu khat lak leuleu a, “Zawl aw, hih keima lam hi,” ci-in a lak leuleu hi. Tua ciangin Thanggo in, “Zawl aw, nang neihsial hi lel cia,” a cih san hi. Tua ni akipanin Neihsial nam min pua uh a, tu dongin “Neihsialte” beh kici suak hi.

7.     Lamzang innpi Thanggo:
Thanggo Sialthah khua-ah om hi, cih a ki theih ciangin, Lamzaang khua a Ngaihte in Lamzang khua uk dingin a cial uh hi. Sialthah a pai Lamzaangte’ kiangah Thanggo in, “Sanggamte aw, kong paikhiat theih ding ciangin mualah mei kong khu sak ding hi’ng,” a ci hi. Ngaihte pawl in, “Pu aw, mi bangzah nong pai thei ding uh hiam?” ci-in a dong uh hi, Thanggo in, “Pasal 7 leh ka zi ka ta teng uh hi ding hi,” ci hi. Ni khat ni ciangin mualah mei hong khu takpi a, nuam mahmah uh ahih manin dawn uh a, a ni 3 ni ciangin sagawhin an a nek khoppih uh hi. Thanggote Lamzaang khua a tun ciangin Lamzangte zong nuam kisa-in biang vaitung bang liang hi, ci-in ki gen hi.

Gun panin a din khiat lai-un, Thanggo in a sakhau kuahin a thau liang puak a, “Lamzangah teng zo ta na hen nong cih leh, pheizang banzang kham hetlo-in tawl khat sungin Thangho’ suangdawh hong tung sak in,” ci-in phuisamin a taitoh dildel leh gimlo tawllo-in tawlkhat sungin a tung takpi hi.

Lamzaang khua a tun ciangin kuama ten ngamlohna ciknawng lak, a zang dihdiah khat a mu hi. Thanggo in vang a neih leh a neihloh a ki theihnopna-in tua ciknawng lakah zuthawl khat phumin phuisam a, “Lamzaang khua-ah siahtung siahphei ne a, mang zo ta na hen nong cih leh, hih cik nawngpi zankhat thu-in na kang in,” ci-in a sialki tawi a zu phumna tungah siat sukin, a zing sang ciangin a et kik leh ciktui a na kang takpi hi. Tua munah inn lam pah a, akong tual biakna tau gei a amawngpi suan zong tu dongin kimu thei lai hi. Ama nung a Lamzaang khua a tengte in tua mawngpi a bia uh hi.

Thanggo in Lamzaang khua-ah nuamsa mahmah a, taangseu, saliang, sialsiah kai-in innpi-in amaang hi. Tua bangin Lamzaang khua-ah Thanggo lian hi, cih thu Sialthah a om a zawlpa in a zak ciangin kamtai paisakin, “Ka zawlpa’ kiangah hawh nuam ing,” ci-in a gen sak hi. Thanggo in, “Ka zawlpa hong hawh leh a tut akhawl nading takpi zong nei nai kei ing, hong hawh nai kei hen hong hawh hun ding keima’n zasak kik ning,” ci-in kamtaite a vaikhak hi.

Sialthahte in a nu a bawlsiatsak uh Thanggo heh mahmah ahih manin, kolbulh a sawm pah hi. Kamtaite a ciah khit uh ciangin akolbulh nadingin khum gilpi a sui sak pah hi. A zawh ciangin Thanggo in, “Tu-in ka zawlpa hong hawh hen,” ci-in a vaikhak hi. Sialthah khua a a zawlpa in zong, “Ka zawlpa in hong vaikhak a hih teh,” ci-in lawptakin a pai pah hi. Lamzaang khua a tun ciangin Thanggo in zulupin sa gawh a, a zawlpa lungdam leh lungmuang takin a om laitakin Thanggo in, “Zawl aw, ih ki-it ih ki ngai ta zongin thute thu mah a ih pai kul ding hi, na khua vua kong om lai a ka nu nong bawlsiat sak uh pen ka lungkim lo hi, tu-in nang kol kong bulh kul ding hi,” ci-in tangvalte in khum kol a bulh uh hi. Tua ciangin azawl pa in zong, “Zawl aw, ka khua ka tui, ka mi ka sate’ tat khialhna pen ka thuak mah kul ding hi, A hi zongin hih munah kol bulh khau khin a ka om sangin hong ki tansak zaw in,” ci-in a thum hi. Thanggo in, “Zawl aw tua bang ahih leh, na inn a kong hawh lai a, hih ka pu’ lam, hih ka pa’ lam, hih keima lam, ci a nong lah teng tawh hong kitan in, tua teng pen tu zawh ni 7 ni ma peuh maha ka inn nong tun kei leh na khua uh hong simin vut leh vai kong suak sak ding hi,” ci-in a khah hi. Neihsialpa in zong ni 7 cin ma-in tua a nget teng a va puak pah hi. Thanggo in tapa Summang, Paungul leh Lunngul a neih khit ciangin si a Lamzaang khua mahah a kivui hi.

8.     Summang:
Thanggo Lamzang khua-ah a sih khit ciangin a tapa Summang in apa’ za alaih hi. Tua hunin Dimpi khua-ah Gualnam leh Tawmbingte Hausa lai uh hi. Summang in Lamzaang khua-ah apa’ gam luah a, a vaihawm sungin Saizaang amang Thawmte Mangsum si a, a hawm a gen ding hausa a om nawnloh ciangin aman a uk hi. Summang zong apa mah bangin hawm leh gen siam a khuamkim khua pam in zong zahtak hi. Tapa Pumgo, Ampum, leh Kailun,nei-in a si hi. Summang asih ciangin a zi in la phuak a:-
a)     Lamtui kiang mang a lun lai-in, vannuai dawhin tam sak e,
b)     Vannuai dawhin tamsak e, khua cinah siah leh tangkai e,

a)     Khuakim tong dot lamtui zua pa’n, thai tawh sawn tang za aw e,
b)     Za ai e tang za ai e, sial go e, sawm sial go e, a ci hi.

 9.     Tedim gam piangsak Pumgo:
Lamzang khua-ah Summang a sih khit ciangin, a ta upen Pumgo in a pu leh apa’ gam luahin Lamzaang khua mahah a mang hi. A sanggam teng tawh kopin kim leh pam teng sim uh a, gal leh sa-in a minthang hi. Tua bang hun sungin Cimnuai Geltui, Kalzang, khuate-ah namdangte in vaihawm khin uh a kizopna om nawnlo hi. Pumgo a khan’ ciangin pu leh pa’ khuasat sa mah hi ci-in, Tedim khua-ah teng nuam a, Tedim khua-ah a kikhin hi.
Tedim khua panin khua kim khua pam simin Suangkang, Mawnglang, Phaidim, Kahngen, Belpi, Suanzo, Sasih khuate zo gawpin Tedim khua panin a la uh hi. A gal vante sik tawh kibawl a hi Teipi, Namsau, thaute zangin gual zo hi. Pumgo in la na phuak a:-
a)     Mang ii tu suan kil bang khang ing, zang a peh sik gawm ing, khua kim a mi suah seu-in kai ing,” a ci hi.

Pumgo in Tedim khua pan a zawh sa khua 7te uk a, ukpi-in a om ciangin alak gam teng Tedim gam ci a, tua pan kipaninTedim gam hong piang khia a hi hi. Pumgo in a galsimna lak panin Saisih khua hamsa sa pen hi.,” ci-in ki ciamteh hi. Luang tampi si uh a, gal lel zahin ki ngaihsun uh hi. Tua ahih manin la phuak a,:-
a)     Ka thamna ka thamna aw e, sihtui ka thamna aw e,
b)     Sihtui ka thamna aw e, kumcin siah taang ka kaihna,” a ci hi.

Tedim khua-ah nuamsa mahmah a, gal aih, sa aih ton leh lamte a khin hi. Tua ciang in Pumgo in hih bangin la na phuak leuleu hi.
a)     Dimtui vang khua, khua munnuam aw, sial leh sawm taang a tunna,
b)     Sial leh sawm tang a tunna, siing tan’ lam bang eng nah e,

a)     Tang silsial e, tang silsial e, Dimtui vangkhua tang silsial e,
b)     Dimtui vang khua tang silsial e, kawi tawh laukha ka hualna,” a ci hi.

Thangpum in a naupa Ampum ading Hiangzang khua satsak a, tu dongin a suan akhakte Hiangguite kici hi. A nau tum pen Kailun’ ading Lusau khua satsak a, tua a kipanin Kailun’ suan teng tu dongin Losau Guite kici hi.

10.  Paihte min puakna:
Mangsum in galzo-in asim amal-ah pai kawikawi-in paipai a, Lushei gam lamah a ten lai-in Lusheite in a pianna thu atangthu a sutpih hi. Mangsum in, “Kote pen a paipaite hi ung,,” a a cih ciangin Paite (Paihte) kammal piangkhia a Guite a cih tangin Paite (Paihte) hong kici suak a hi hi.

Source ;  Guite Khangthu – History of Guite April, 1986 Kaleymyo.

Post a Comment

0 Comments